Iskandar oynasi

DOI 10.52773/tsuull.gold.2019.4/XGFN3626

Abstract

Alisher Navoiy XV asr adabiy muhiti vakili sifatida oʻziga qadar
yaratilgan eng sara adabiy durdonalar, badiiy ijodga doir tajriba va an’analarni
puxta oʻzlashtirdi, natijada ularni rivojlantirdi. Eng muhimi shoirda badiiy
ijod uchun tugʻma iste’dod mavjud edi. Qolaversa, tarixiy davr Xuroson va
Movarounnahrda turkiy tilni himoya qiluvchi buyuk ijodkorning maydonga
chiqishini taqozo etardi. Mazkur omillar birlashib insoniyat ma’naviy
dunyosiga beqiyos hissa qoʻshgan Alisher Navoiydek ulugʻ shoirning badiiy
ijod sahniga kelishiga zamin hozirladi.
Navoiy xamsanavislik borasida salaflari tajribasini yaxshi oʻrgangan.
Buni “Saddi Iskandariy” dostoni misolida ham koʻrish mumkin. Navoiy Nizomiy,
Xusrav va Jomiy kabi oʻz “Xamsa”siga Iskandar mavzusidagi maxsus masnaviy
kiritgan. Unda Iskandarning, avvalo, podshoh sifatidagi ishlari, soʻngra
donishmandlik fazilatlari tasvirlanadi. Navoiy Iskandarni ilmparvar shaxs deb
tasavvur qilgan, shu bois dostonda uning bir guruh donishmandlar bilan olib
borgan ilmiy izlanishlari, tilsimlari xususida ancha batafsil ma’lumot beradi.
Ana shu ilmiy kashfiyotlardan biri — Oinayi Iskandariy boʻlib, bu obraz faqat
“Saddi Iskandariy”da emas, Navoiyning butun ijodida keng tasvirlangan va
muhim ahamiyat kasb etgan. Mazkur maqolada Oinayi Iskandariyning paydo
boʻlish tarixi, Nizomiy va Xusravning unga munosabati, Navoiy qarashlarining
salaflari fikri bilan qiyosi hamda Navoiyning yangi talqinlari toʻgʻrisida soʻz
boradi.