Mahmud Zamaxshariy “Al-qistos fi ilm al-aruz” asarining Berlin va Istanbul nusxalari qiyosi

DOI 10.52773/tsuull.gold.2020.1/WYXP8522

Abstract

Mazkur maqolada jahon madaniyatiga salmoqli hissa qoʻshgan
movarounnahrlik buyuk alloma Mahmud Zamaxshariyning arab aruzi
nazariyasiga bagʻishlangan “Al-Qistos al-mustaqim fi ilm al-aruz” asarining
arab aruzshunosligi rivojidagi o’rni va ushbu asarning dunyo fondlarida
saqlanayotgan qoʻlyozma nusxalari haqida soʻz boradi. Matnshunoslik va
adabiy manbashunoslik jihatidan ilk marotaba tadqiq qilanayotgan mazkur
asarning Istanbuldagi Sulaymoniya kutubxonasi “Rais al-kuttab” fondida
saqlanuvchi nusxasi hamda Berlin Tubinger davlat kutubxonasi fondida
saqlanayotgan nusxalarining ilmiy tavsifi beriladi. Unda “Al-Qistos”ning
Tubinger nusxasi bilan Rais al-kuttab nusxasi bilan qiyosiy tahlili amalga
oshirilgan boʻlib, qoʻlyozmaning tarkibiy tuzilishi, aruz bahrlariga berilgan
misollar hamda aruz doiralarida keltirilgan baytlardagi farqlar koʻrsatilgan.
Tahlil jarayonida Rais al-kuttab nusxasi nuqsonsiz, toʻliq hamda asarning
ilmiy tanqidiy matnini yaratishda tayanch nusxa sifatida foydalanish
mumkin boʻlgan nusxa deb topildi. Tubinger nusxasi esa asarning barcha
nusxalaridan tarkibi jihatidan farq qiluvchi oʻziga xos nusxa hisoblanib,
qoʻlyozmaning uchinchi qismi matni boshqa muallifga tegishli ekani
ma’lum boʻldi. Kotib ushbu qismdagi matnni aruzshunos olim Abu alJaysh al-Andalusiyning “Ar-risala al-Andalusiya” asaridan koʻchirganligi
aniqlandi. Undagi aruziy bahrlarga berilgan she’riy namunalar Abu alJaysh al-Andalusiy tomonidan mahorat bilan yozilgan. Maqolada boshqa
aruzga doir manbalarda uchramaydigan baytlarning vazni va tahlili berildi.
Shuningdek, Tubinger nusxasidagi aruziy doiralar uchun berilgan she’riy
misollar ham tahlil etilib