Arba’innavislik an’anasi va Muhayyir adabiy faoliyati

DOI 10.52773/tsuull.gold.2020.2/XWTK9587

Abstract

Maqolada XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asr boshlarida Qo‘qonda
yashab ijod etgan iste’dodli adib, tarjimon Muhammadqul Muhammadrasul
o‘g‘li Muhayyir ijodi haqida ma’lumot berilgan. Muhayyirning Alisher
Navoiy an’anasini davom ettirib, qirq hadis mazmunidan iborat nazmdagi
“Arba’in”i tahlil etilgan. Shuningdek, musulmon Sharq adabiyotidagi,
xususan, arab, fors, usmonli turk va o‘zbek adabiyotidagi arba’inchilik
an’anasi haqidagi ayrim kuzatishlari ham bayon etilgan.
“Arba’in” bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan qirq raqamining xosiyati,
insoniyat tarixiga doir voqea-hodisalarning Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy,
So‘fi Olloyor ijodidagi talqini tahlil etilgan. Ayni fikrni dalillash uchun
adiblarning asarlaridan iqtiboslar olingan. Mazkur voqea-hodisalarning
ildizlari Qur’oni Karim va hadisi sharifga borib taqalishi asoslangan.
Maqolada Muhayyirning tarjimonlik mahorati, uning tarjima uchun
olingan hadis mazmunini saqlagan holda yaxshigina she’riy namunalar
yaratgani ko‘rsatib berilgan. Fiqhlar asosli misollar yordamida isbotlangan.
Shuningdek, Muhayyir nazmga solgan hadislar Alisher Navoiy ta’lif etgan
“Arba’in” bilan ham qiyoslangan. Har ikki ijodkor yaratgan “Arba’in”larning
o‘zbek adabiyotidagi o‘ziga xos o‘rni, mazmun va ma’no ko‘lami jihatidan
ayrichaligi yoritilgan. Ular Alisher Navoiy “Arba’in”idagi hadislarning
takrori bo‘lmay, balki mutlaqo yangi, mustaqil asar ekanligi ta’kidlangan.
Tarjima uchun asos qilib olingan Shayx ibn Nuruddin Muhammad
Puroniyning forsiy tilda ta’lif etilgan “Arba’in”i qiyosiy ko‘rib o‘tilgan.
Adibning forsiy matndagi ma’noni turkiy tilda qay darajada ifodalagani
tadqiq etilgan. Kuzatishlar asosida ilmiy asoslangan xulosalar chiqarilgan.