XI —XIV asr turkiy yozma manbalarda qo‘llanilgan zoonimlar

DOI 10.52773/tsuull.gold.2019.1/PDBC5390

Abstract

Mazkur maqola XI — XIV asrlarda Movarounnahr, Dashti Qipchoq
va Misr mamlakatlarida yaratilgan yozma yodgorliklarda qo‘llanilgan
zoonimlarni tadqiq etishga bag‘ishlangan. Maqolani yozish jarayonida
quyidagi manbalardan foydalanilgan: Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”,
Ahmad Yugnakiyning “Hibat ul-haqoyiq”, Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu
lug‘otit turk”, “Tafsir”, “O‘g‘uznoma”, Sayfi Saroyining “Guliston bit-turkiy”,
Qutbning “Xusrav va Shirin”, Mahmud bin Ali as-Sarayining “Nahj ul-farodis”,
Xorazmiyning “Muhabbatnoma”, Nosiruddin Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy”
asarlari. Ularda ishlatilgan zoonimlarga oid barcha materiallar ko‘k turk til
bitiklari, XII-XIV asrlar uyg‘ur huquqiy hujjatlari va XIV asr o‘g‘uz-qipchoq
yozma yodnomalari hisoblanmish Abu Xayyonning “Kitob ul-idrok li-lison ulatrok”, muallifi noma’lum “At-tuxfat uz-zakiyatu fil lug‘atit turkiya”, Jamoliddin
Turkiyning “Kitob bulg‘at al-mushtoq fi lug‘atit-turk val qifchoq”, “Tarjumon
turkiy va ajamiy va mo‘g‘aliy” risolalari hamda Alisher Navoiy asarlari, V. Radlov
lug‘ati bilan tarixiy aspektda qiyosiy tahlil qilingan. Sinxron uslub yordamida
tadqiqot obyekti qilib olingan terminlar tizimi hozirgi zamon turkiy tillari,
xususan, hozirgi o‘zbek hamda turk adabiy tillari va ayrim o‘rinlarda o‘zbek
tili shevalari materiallariga muqoyasa qilingan. Zoonimlarda kechgan fonetik
va semantik o‘zgarishlar hamda mazkur terminlarning qo‘llanishi xususida
tegishli xulosalar chiqarilgan.