O‘zbek tili sintaksisi rivojida chun bog‘lovchisining o‘rni

DOI 10.52773/tsuull.gold.2020.3/PAGY1444

Abstract

Tilda boshqa tizimdagi tillarga xos grammatik shakllarning
qo‘llanishi, ularning o‘sha tilga xos sintaktik qoliplarning va mazmuniy
munosabatlarning ifodalanishi masalasini o‘rganish muhim ahamiyatga
ega. Shunday grammatik shakllaridan biri chun bog‘lovchisidir. Mazkur
maqolada chun bog‘lovchisining qo‘llanishi tarixi, uning o‘zbek tili
sintaksisi taraqqiyotidagi o‘rni masalalari zamonaviy tilshunoslikda
erishilgan yutuqlar asosida o‘rganildi. Jumladan, bog‘lovchining obyektiv
(diktum) va subyektiv (modus) mazmundagi gaplarni shakllantirishi,
obyektiv mazmunli gaplar qo‘shma gapning tobe komponenti sifatida
qo‘llanib sabab, payt, shart, o‘xshatish kabi mazmuniy munosabatlarni
ifodalashi, subyektiv mazmunni ifodalanganda esa kiritma gap sifatida
qo‘llanishi ochib berildi. Shuningdek, bog‘lovchining yana bir o‘ziga xos
jihati mavjudligi aniqlangan, ya’ni bog‘lovchining gap tarkibida, turli gap
bo‘laklari orasida qo‘llana olish imkoniga egaligidir. Bu masala gapning
grammatik mazmun planini, ya’ni sintaksisning kommunikativ aspekti
nuqtayi nazaridan yondashib o‘rganildi.
Tahlilga tortilgan til materiallari o‘zbek tilining sintaktik qurilishi
taraqqiyoti masalalariga oydinlik kiritadi. Shuningdek, chiqarilgan ilmiy
xulosalar, asoslar klassik va zamonaviy o‘zbek adabiyoti, fors adabiyotining
hozirgi o‘zbek tilidagi tarjimalarida uchraydigan chun//chubog‘lovchining
matndagi ma’nolarini to‘g‘ri anglashga yordam beradi.